स्वाध्याय प्रकरण १ अर्थशास्त्रातील मुलभूत संकल्पना

                                                     

                  स्वाध्याय

                  प्रकरण १ 

   अर्थशास्त्रातील मुलभूत संकल्पना

प्र. १ योग्य पर्याय निवडा :

१) अर्थशास्त्राच्या बाबतीत पुढील विधाने लागू होतात.

अ) अर्थशास्त्र हे एक सामाजिक शास्त्र आहे.

ब) अर्थशास्त्र या संकल्पनेचे मूळ ग्रीक शब्द ‘आईकोनोमिया’ पासून आले आहे.

क) अर्थशास्त्र हे मानवाच्या आर्थिक वर्तणुकीच्या अभ्यासाशी निगडीत आहे.

ड) अर्थशास्त्र हे कौटुंबिक या संपत्तीचे व्यवस्थापन करणारे शास्त्र आहे.

पर्याय : १) अ, ब, क           २) अ आणि ब

     ३) ब आणि क           ४) अ, ब, क आणि ड

उत्तर :  ४) अ, ब, क आणि ड

२) अॅडम स्मिथ यांच्याबाबतीत कोणते विधान किंवा विधाने लागू होत नाहीत.

अ) अॅडम स्मिथ यांना सनातनवादी अर्थशास्त्रज्ञ म्हणतात.

ब) अॅडम स्मिथ यांनी ‘राष्ट्राची संपत्ती’ हा ग्रंथ लिहिला.

क) ‘अर्थशास्त्र’ हे संपत्तीचे शास्त्र आहे.

ड) अर्थशास्त्र हे सामान्य माणसाचा अभ्यास करते.

पर्याय : १) ड                  २) अ, ब आणि क

     ३) अ आणि ड         ४) क आणि ड

उत्तर :  १) ड

३) लिओनेल रॉबिन्स यांच्या व्याख्येत पुढील मुद्द्यांचा विचार केला आहे.

अ) अमर्याद गरजा              ब) मर्यादित साधने

क) गरजांना अग्रक्रम नसतो.          ड) साधनांचे पर्यायी उपयोग

पर्याय : १) अ आणि ब          २) ब आणि क

     ३) अ, ब, क आणि ड      ४) अ, ब आणि ड

उत्तर : ४) अ, ब आणि ड

४) संपत्तीच्या बाबतीत खालील विधाने लागू होतात.

अ) संपत्ती म्हणजे अशी कोणतीही वस्तू जिला बाजारमूल्य आहे आणि त्याची देवाणघेवाण करते.

ब) संपत्तीत मनुष्यबाह्यता आहे.

क) संपत्तीत उपयोगिता नसते.

ड) संपत्तीत दुर्मिळता आणि विनिमयता आहे.

पर्याय : १) अ, ब, ड            २) अ, क आणि ड

     ३) ब, क आणि ड          ४) यापैकी नाही.

उत्तर : १) अ, ब, ड

५) राष्ट्रीय उत्पन्नात खालील घटकांचा विचार केला जातो.

अ) राष्ट्रीय उत्पन्नात अंतिम वस्तू व सेवांचा समावेश होतो.

ब) यात आर्थिक वर्षातील उत्पादित वस्तू व सेवांचा समावेश होतो.

क) दुहेरी मोजदाद टाळली जाते.

ड) बाजारभावानुसार मूल्य विचारात घेतले जाते.

पर्याय : १) अ आणि क      २) ब आणि क

     ३) अ, ब आणि ड      ४) अ, ब,क आणि ड

उत्तर :  ४) अ, ब,क आणि ड

प्र.२ सहसंबंध पूर्ण करा :

१) नैसर्गिक शास्त्र : तंतोतंत शास्त्र :: सामाजिक शास्त्र : __________

२) भौतिक शास्त्र : ________ :: मानस शास्त्र : सामाजिक शास्त्र

३) अर्थशास्त्र    : कौटिल्य    :: राष्ट्राची संपत्ती : ___________

४) आवश्यक गरजा : ______ :: सुखसोयीच्या गरजा : धुलाई यंत्र

५) विनामुल्य वस्तू : उपयोगिता मूल्य :: आर्थिक वस्तू : ___________

उत्तरे : १) अमूर्त शास्त्र / वर्तणूक शास्त्र                                                  २) नैसर्गिक शास्त्र       ३) अॅडम स्मिथ

           ४) अन्न पदार्थ              ५) विनिमय मूल्य

प्रश्न २. विसंगत शब्द ओळखा  :                                             

१. उत्पादनाचे घटक : भूमी,श्रम, वस्तू, भांडवल  

उत्तर : वस्तू  

२. संपत्तीची वैशिष्टे : उपयोगिता, विनिमयता, दुर्मिळता, गरज 

उत्तर : गरज 

प्र.३ खालील उदाहरणांच्या आधारे संकल्पना ओळखून ती स्पष्ट करा :

१) वडिलांनी मला दुचाकी गाडी विकत घेऊन दिली. त्यामुळे माझी रोजच्या प्रवासाची गरज भागते.

 उत्तर : संकल्पना : वैयक्तिक गरज

संकल्पनेचे स्पष्टीकरण  : 

    वेगवेगळ्या गरजा व त्यांचे समाधान वैयक्तिक पातळीवर पूर्ण केले जाते त्यास वैयक्तिक गरज असे म्हणतात. वरील उदाहरणात देखील वडिलांनी मला गाडी घेवून दिली त्यामुळे माझी वैयक्तिक प्रवासाची गरज पूर्ण होते.

२) रमेशच्या कुटुंबाच्या वार्षिक उत्पन्नाचा अभ्यास.

उत्तर : संकल्पना : वैयक्तिक उत्पन्न

संकल्पनेचे स्पष्टीकरण : 

वैयक्तिक उत्पन्न म्हणजे एखाद्या व्यक्तीचे किंवा कुटुंबाचे उत्पन्न होय. या उदाहरणात रमेशच्या कुटुंबाचे वार्षिक उत्पन्न हे त्याचे वैयक्तिक उत्पन्न होय.

३) आर्थिक वर्ष २०१८-१९ नुसार देशाच्या उत्पादनात वस्तू व सेवांमध्ये 20 % वृद्धी झाली.

उत्तर : संकल्पना : आर्थिक वृद्धी

संकल्पनेचे स्पष्टीकरण  : 

आर्थिक वृद्धी म्हणजे दीर्घकाळात देशाच्या वास्तव उत्पन्नात झालेली संख्यात्मक वाढ होय. वरील उदाहरणात 20% ने वाढ झाली असे आहे म्हणजे संख्यात्मक वाढ दाखविण्यात आली म्हणून या संकल्पनेला आर्थिक वृद्धी असे म्हणतात.

४) करुणाची आई तिच्या पगारातून दरमहा र १००० वाचवते.

उत्तर : संकल्पना : वैयक्तिक बचत

संकल्पनेचे स्पष्टीकरण : 

भविष्यातील गरजा पूर्ण करण्यासाठी सध्याच्या उपभोगाचा त्याग करून शिल्लक ठेवण्यात येणारा सध्याच्या वैयक्तिक उत्पन्नाचा भाग, म्हणजे ‘वैयक्तिक बचत’ होय.

५) रामच्या वडिलांनी त्यांना मिळालेला प्रॉव्हीडंट फंड किराणामालाचे दुकान थाटण्यासाठी वापरला.

उत्तर : संकल्पना : वैयक्तिक गुंतवणूक

संकल्पनेचे स्पष्टीकरण : 

वैयक्तिक बचतीतून निर्माण केलेल्या भांडवलाचा उत्पादन प्रक्रियेसाठी वापर करणे, म्हणजे ‘वैयक्तिक गुंतवणूक’ होय.

 

प्रश्न ४ पुढील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

१) संपत्तीची वैशिष्टे लिहा.

उत्तर : संपत्तीची वैशिष्टे पुढीलप्रमाणे आहेत :

i) उपयोगिता :

    वस्तूंमध्ये मानवाची गरज पूर्ण करण्याची क्षमता असली पाहिजे. उदा. फर्निचर, फ्रीज इत्यादी.

ii) दुर्मिळता :

मागणीच्या तुलनेत वस्तूंचा पुरवठा दुर्मिळ असेल तरच त्याचा समावेश संपत्तीमध्ये होतो. उदा. सर्व आर्थिक वस्तू, ज्या वस्तूसाठी किंमत मोजली जाते.

iii) विनिमयता :

वस्तूंचा विनिमय एका ठिकाणावरून दुसऱ्या ठिकाणी , एका व्यक्तीकडून दुसऱ्या व्यक्तीकडे करता आला पाहिजे. ज्या वस्तू मूर्त असतात त्यांचेच हस्तांतरण एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी होते. उदा. वाहने, दागदागिने इत्यादी .

iv) मनुष्यबाह्यता  :

वस्तू ही केवळ मानवी शरीरबाह्य असेल तरच ती हस्तांतरित केली जाऊ शकते. हे त्याच्या बाह्य आणि वैयक्तिक गुणधर्मानुसार झाले पाहिजे. उदा. पिशवी, खुर्ची इत्यादी.

 

२) मानवी गरजांची वैशिष्टे स्पष्ट करा .

उत्तर : मानवी गरजांची वैशिष्टे पुढीलप्रमाणे आहेत.

I) अमर्यादित गरजा :

गरजा या पुन्हा पुन्हा निर्माण होत असून, त्या कधीही न संपणाऱ्या असतात. एक गरज पूर्ण करेपर्यंत दुसरी गरज पुन्हा निर्माण होते. गरजा सातत्याने निर्माण होतात.

II) गरजा या पुनरुदभवी असतात :

काही गरजा पुनःपुन्हा निर्माण होतात. तर काही गरजा प्रसंगानुरूप निर्माण होतात.

III) गरजा वयानुसार बदलतात :

वेगवेगळ्या गरजा व त्यांचे समाधान वयोपरत्वे बदलत असते.

IV) गरजा लिंगभेदानुसार बदलतात :

स्त्री – पुरुषांच्या गरजा आवश्यकतेनुसार बदलतात.

V) गरजा पसंतीक्रमानुसार बदलतात :

प्रत्येक व्यक्ती आपापल्या सवयी, आवडीनिवडी आणि पसंतीनुसार गरजांची निवड करतो.

VI) गरजा संस्कृतीनुसार बदलतात :

गरजा या संस्कृतीनुसार बदलत असतात. गरजांच्या निवडीवर संस्कृतीचा प्रभाव पडतो.  

उदा. आहार, वेशभूषा इत्यादी.

 

प्रश्न ५. पुढील विधानांशी सहमत किंवा असहमत आहात काय ? सकारण स्पष्ट करा :

(१) सर्वच गरजा एकाचवेळी पूर्ण होत असतात.

उत्तर : या विधानाशी मी सहमत नाही.

कारणे : १) मानवी गरजा अमर्याद असतात  गरजा पूर्ण करण्यासाठी उपलब्ध असणारी साधने मर्यादित असतात.

२) साधने मर्यादित असल्यामुळे काही गरजा पूर्ण होतात, तर काही गरजा पूर्ण होत नाहीत.

उदा. उपलब्ध उत्पन्नातून सचिनने मोबाईल विकत घेतला व त्याच्याजवळील क्रयशक्ती संपली असता , त्याच वेळी त्याला फ्रीज विकत घेता येत नाही.

अशाप्रकारे सर्वच गरजा एकाच वेळी पूर्ण होत नाहीत.

(२) मानवी गरजा या हवामानानुसार व पसंतीक्रमानुसार बदलत असतात.

उत्तर : या विधानाशी मी सहमत आहे.

कारणे : १) गरजांवर हवामान, ऋतू, सवयी, आवडीनिवडी, पसंती इत्यादी घटकांचा मोठा प्रभाव पडतो. उदा. उन्हाळ्यात सुती कपड्यांची गरज निर्माण होते, तर हिवाळ्यात लोकरीच्या कपड्यांची गरज निर्माण होते.

२) पसंतीक्रमानुसार गरजांच्या बाबतीत भिन्नता दिसून येते. उदा. कार्यालयात नोकरी करणाऱ्या व्यक्तीस शर्ट- पँन्ट इत्यादी औपचारिक पोशाखाची गरज असते,तर महाविद्यालयीन शिक्षण घेणाऱ्या व्यक्तीस टी – शर्ट , जीन्स यांची गरज असते.

अशा प्रकारे मानवी गरजा या हवामानानुसार व पसंतीनुसार बदलत असतात.

(३) उपयोगिता मूल्य व विनिमय मूल्य दोन्ही एकच आहेत.

उत्तर : या विधानाशी मी सहमत नाही.

कारणे : १) एखाद्या वस्तूचे दैनंदिन जीवनातील मूल्य म्हणजे ‘उपयोगिता मूल्य’ होय. तर एखाद्या वस्तूचे पैशाच्या स्वरूपातील मूल्य म्हणजे ‘’विनिमय मूल्य’ होय.

२) पाणी, हवा इत्यादी बाबी जगण्यासाठी आवश्यक असतात. म्हणजेच, अशा वस्तूंचे उपयोगिता मूल्य अधिक असते. परंतु पाणी, हवा इत्यादी बाबी मुबलक प्रमाणात सहज उपलब्ध असतात. त्यामुळे अशा वस्तूंचे उपयोगिता मूल्य अधिक असूनही त्यांचे विनिमय मूल्य कमी असते.

३) सोने,हिरे इत्यादी वस्तू जगण्यासाठी आवश्यक नाहीत. म्हणजेच अशा वस्तूंचे उपयोगिता मूल्य कमी असते. परंतु सोने, हिरे इत्यादी या दुर्मिळ असतात. त्यामुळे अशा वस्तूंचे उपयोगिता मूल्य कमी असूनही त्यांचे विनिमय मूल्य अधिक असते.

म्हणजेच उपयोगिता मूल्य व विनिमय मूल्य हे दोन्ही एकच नाहीत.

प्रश्न ६. सविस्तर उत्तरे लिहा :

(१) स्थूल अर्थशास्त्र म्हणजे काय ते सांगून स्थूल अर्थशास्त्राच्या मुलभूत संकल्पना स्पष्ट करा.

उत्तर : स्थूल अर्थशास्त्र :

केनेथ बोल्डींग यांच्यामते. “ स्थूल अर्थशास्त्राचा संबंध वैयक्तिक परिणामाशी नसून एकूण परिणामाशी येतो,  वैयक्तिक उत्पन्नाशी नसून राष्ट्रीय उत्पन्नाशी येतो, वैयक्तिक किंमतीशी नसून सर्व साधारण किंमत पातळीशी येतो, तसेच वैयक्तिक उत्पादनाशी नसून राष्ट्रीय उत्पादनाशी येतो.”

स्थूल अर्थशास्त्राच्या मुलभूत संकल्पना :

स्थूल अर्थशास्त्राच्या मुलभूत संकल्पना पुढीलप्रमाणे आहेत.

१) राष्ट्रीय उत्पन्न :

राष्ट्रीय उत्पन्न हे देशाच्या आर्थिक व्यवहारांशी संबंधित असते त्याला देशाचे एकूण उत्पन्न असेही म्हणतात. “एका आर्थिक वर्षात अर्थव्यवस्थेमध्ये उत्पादित झालेल्या अंतिम वस्तू व सेवांची बाजारभावानुसार केलेली गणना म्हणजे राष्ट्रीय उत्पन्न होय.”

२) समग्र बचत :

उत्पन्नाचा असा भाग, जो भविष्यातल्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी सध्याच्या उपभोगाचा त्याग करून शिल्लक राहतो त्यास बचत असे म्हणतात. तसेच बचत म्हणजे उत्पन्नाचा असा भाग, जो चालू उपभोगावर खर्च केला जात नाही. अर्थव्यवस्थेतील बचतीचे एकूण प्रमाण म्हणजे ‘समग्र बचत’ होय.

३) समग्र गुंतवणूक :

बचतीतून भांडवलाची निर्मिती होते आणि भांडवलाचा वापर उत्पादन प्रक्रियेसाठी करणे म्हणजे गुंतवणूक होय. उदा. यंत्रसामग्री, उपकरणे इत्यादी. अर्थव्यवस्थेतील गुंतवणुकीचे एकूण प्रमाण म्हणजे ‘समग्र गुंतवणूक’ होय.

४) व्यापार चक्र :

अर्थव्यवस्थेत घडून येणाऱ्या आर्थिक चढ-उतारामुळे जे बाजारात बदल घडून येतात त्यांना व्यापार चक्रे असे म्हणतात. चढ आणि उतार म्हणजे तेजी व मंदी होय.

सातत्याने सामान्य किंमत पातळीत होणारी वाढ म्हणजे तेजी होय. सातत्याने सामान्य किंमत पातळीत होणारी घट म्हणजे मंदी होय.

५) आर्थिक वृद्धी :

आर्थिक वृद्धी या संकल्पनेला संख्यात्मक दृष्टीकोन आहे. सोप्या शब्दांत सांगायचे तर आर्थिक वृद्धी म्हणजे दीर्घकाळात देशाच्या वास्तव उत्पन्नात झालेली संख्यात्मक वाढ होय.

६) आर्थिक विकास :

आर्थिक विकासात गुणात्मक दृष्टीकोन आहे. आर्थिक विकास म्हणजे आर्थिक वृद्धीसोबत मानवाच्या कल्याणासाठी आवश्यक असणाऱ्या घटकांमध्ये गुणात्मक बदल घडवून आणणे होय. उदा. शिक्षण, आरोग्य इत्यादी.